یکی از پُرچالش‌ترین پرسش‌های دنیای روابط این است: چرا بعضی افراد بارها و بارها درگیر روابطی می‌شوند که نه‌تنها رضایت‌بخش نیست، بلکه با درد، کنترل، بی‌احترامی یا بی‌ثباتی همراه است؟ آیا این صرفاً بدشانسی است؟ انتخاب اشتباه؟ یا الگویی تکرارشونده و ناخودآگاه؟ در این مقاله، با نگاهی عمیق به سواد عاطفی (Emotional Literacy) و نظریه‌های روانشناسی شناختی (CBT) بررسی می‌کنیم چه عواملی موجب می‌شوند افراد در روابط ناسالم گیر بیفتند و چطور می‌توان این چرخه مخرب را شکست.
رابطه ناسالم چیست؟
تعریف رابطه ناسالم
رابطه ناسالم رابطه‌ای‌ست که در آن الگوهای مکرر بی‌احترامی، بی‌ثباتی، وابستگی ناسالم، بی‌تعادلی قدرت، سوءاستفاده هیجانی یا جسمی، نادیده‌گیری نیازهای فردی و فقدان مرزهای عاطفی دیده می‌شود.
مهم‌ترین نشانه‌های یک رابطه ناسالم:
- عدم امنیت عاطفی
- کنترل و محدود کردن استقلال فردی
- ناتوانی در گفت‌وگوهای سالم
- بازی‌های روانی، سردی و دلسردی مداوم
- ترس از رها شدن یا احساس بی‌ارزشی در رابطه
چرا برخی افراد روابط ناسالم را بارها تجربه می‌کنند؟
باورهای هسته‌ای منفی
در CBT، این افراد معمولاً دارای باورهای ریشه‌ای مانند:
- «من لیاقت عشق واقعی را ندارم»
- «عشق یعنی درد کشیدن»
- «اگر مهربان باشم، رد می‌شوم»
- «من باید همه‌چیز را تحمل کنم تا تنها نمانم»
این باورها مانند فیلترهای ناخودآگاه عمل می‌کنند و باعث می‌شوند فرد به‌طور غریزی جذب کسانی شود که رفتارشان این باورها را تقویت می‌کند.
طرح‌واره‌های ناسازگار اولیه
در روانشناسی شناختی، بسیاری از این الگوها در قالب طرح‌واره‌های هیجانی اولیه (Early Maladaptive Schemas) تعریف می‌شوند. برخی از رایج‌ترین آن‌ها:
- وابستگی/بی‌کفایتی: باور به ناتوانی در تصمیم‌گیری مستقل
- رهاشدگی: ترس از ترک شدن توسط دیگران
- اطمینان‌ناپذیری: اعتماد نکردن به نیت دیگران
- حقارت/شرم: حس دائمی بی‌ارزشی
- اطاعت‌گرایی: ترجیح نیازهای دیگران به بهای نادیده گرفتن خود
سبک دلبستگی ناایمن
بر اساس نظریه دلبستگی (Attachment Theory)، افرادی با سبک‌های دلبستگی اضطرابی یا آشفته، بیش از دیگران در روابط سمی گرفتار می‌شوند. آن‌ها یا وابستگی شدید دارند، یا بین نزدیکی و اجتناب نوسان دارند.
کمبود خودآگاهی عاطفی
- افرادی که فاقد سواد عاطفی هستند:
- احساساتشان را به‌درستی نمی‌شناسند
- نمی‌توانند مرزهای عاطفی تعریف کنند
- قادر نیستند نشانه‌های هشداردهنده رابطه را به‌موقع تشخیص دهند
- احساس گناه شدید برای ترک رابطه حتی در شرایط ناسالم دارند
رفتارهایی که چرخه روابط ناسالم را تکرار می‌کنند
نادیده گرفتن پرچم‌های قرمز
- کنترل‌گری
- پرخاشگری منفعل
- بی‌ثباتی هیجانی
- بی‌احترامی به مرزها
جذب افراد اجتنابی یا کنترل‌گر
این افراد ممکن است در ابتدا جذاب، کاریزماتیک یا حتی حمایت‌گر به‌نظر برسند، اما در عمل فرد را درگیر الگوی سمی وابستگی و اجتناب می‌کنند.
تکرار نقش‌هایی مانند «نجات‌دهنده»، «قربانی» یا «نجات‌طلب»
در روانشناسی به این الگوها «مثلث کارپمن» گفته می‌شود. افرادی که درگیر این الگو هستند، ممکن است در هر رابطه‌ای یکی از این نقش‌ها را تکرار کنند.
چطور از چرخه روابط ناسالم خارج شویم؟
افزایش خودآگاهی با ابزارهای سواد عاطفی
تمرین‌های پیشنهادی:
- ژورنال احساسات برای پیگیری واکنش‌های هیجانی
- تمرین تشخیص نیازهای برآورده‌نشده
- بررسی تجربه‌های کودکی با کمک مشاور
- تحلیل روابط گذشته با تمرکز بر نقاط مشترک و الگوها
بازسازی باورهای ناسازگار با رویکرد CBT
تکنیک‌های مفید:
- چالش با افکار منفی خودکار
- نوشتن گفت‌وگوی درونی سالم در مواجهه با تحقیر یا طرد
- مواجهه تدریجی با ترس از تنهایی یا رها شدن
- بازتعریف مفهوم عشق، صمیمیت و ارزشمندی
تقویت مهارت‌های ارتباطی و مرزبندی
موارد کلیدی:
- استفاده از جملات “من‌محور” برای بیان نیازها
- تعیین مرزهای واضح در ابتدای رابطه
- تمرین مخالفت سالم بدون احساس گناه
- ترک رابطه در مواجهه با هشدارهای رفتاری
پیشنهادهای عملی برای جذب رابطه سالم
- تعریف چشم‌انداز عاطفی واقعی
- شناخت ارزش‌ها و اولویت‌های خود
- انتخاب رابطه نه برای فرار از تنهایی، بلکه برای رشد دوطرفه
- حضور در فضاهایی که افراد با سطح سلامت روانی و عاطفی بالاتر حضور دارند
- توقف بازی‌های روانی و تمرین صداقت هیجانی
سوالات متداول
آیا تکرار روابط ناسالم نشانه اختلال شخصیتی است؟
نه لزوماً. اما می‌تواند نشان‌دهنده‌ی طرح‌واره‌های هیجانی یا سبک دلبستگی ناسازگار باشد که با روان‌درمانی قابل اصلاح هستند.
چطور بفهمم رابطه‌ای که در آن هستم ناسالم است؟
اگر رابطه باعث اضطراب مزمن، بی‌ارزشی، بی‌ثباتی، ازخودبیگانگی یا کنترل‌پذیری شده، احتمالاً ناسالم است.
آیا می‌توان سبک انتخاب شریک را تغییر داد؟
بله. با افزایش خودآگاهی، شناخت الگوهای تکراری و تمرین مرزبندی می‌توان شریک‌های سالم‌تری را جذب کرد.
اگر در کودکی مورد بی‌توجهی عاطفی قرار گرفته باشیم، آیا محکوم به روابط ناسالم هستیم؟
خیر. تجربه‌های گذشته بر انتخاب‌های ما اثر دارند اما با آگاهی و مداخله حرفه‌ای، می‌توان آینده‌ی متفاوتی ساخت.
جمع‌بندی
گرفتار شدن در روابط ناسالم، اتفاقی نیست؛ بلکه نتیجه‌ی الگویی‌ست که ریشه در باورهای ناخودآگاه، تجربه‌های هیجانی حل‌نشده و کمبود سواد عاطفی دارد.اما خبر خوب این است: با آگاهی می‌توان این الگو را شکست.رهایی از چرخه‌ی روابط ناسالم نه فقط امکان‌پذیر، بلکه ضروری است؛ اگر بخواهید رابطه‌ای بسازید که در آن، عشق با احترام همراه باشد و رشد شخصی در کنار صمیمیت اتفاق بیفتد.
دکتر الهام مرادی، درمانگر شناختی-رفتاری، پژوهشگر حوزه سواد عاطفی و مدرس مهارت‌های خودشناسی، سال‌هاست به مراجعان کمک می‌کند الگوهای مخرب روابط عاطفی را بشناسند و اصلاح کنند. او با استفاده از رویکردهای تخصصی مانند CBT، طرح‌واره‌درمانی و آموزش‌های هیجانی، مراجعان را در مسیر ساخت روابط سالم، متعادل و پایدار همراهی می‌کند. برای دریافت مقالات علمی، دوره‌های آموزشی و خدمات مشاوره، از elimomind.com دیدن فرمایید.